خواص درمانی گیاه زرشک

گیاه زرشک درختچه ای خاردار، به ارتفاع ۱ تا ۳ متر و دارای شاخه های شکننده است. ارتفاع بعضی از نمونه های آن در محیط های مساعد، به ۶ متر نیز می رسد. چوب آن، رنگ زرد دارد بطوری که اگر شاخه آن شکسته شود، این رنگ به خوبی ظاهر می گردد. این درختچه در جنگل های اروپا و آسیا یافت می شود. در ارتفاعات البرز، غالباً توأم با درختان دیگر بچشم می خورد. شاخه های بلند این درختچه، تیغ های فراوان دارد. شاخه های کوتاه یا جوان آن، دارای برگ هائی به وضع متناوب است.

گیاه زرشک

کناره برگ آن، دندانه های منتهی به خارهای ریز و نازک دارد. گل های آن که در اردیبهشت و خرداد ظاهر می شود به رنگ زرد زیبا و مجتمع به صورت خوشه ای آویخته است. میوه کوچک، قرمز رنگ، بیضوی، به طول ۷ تا ۱۰ و به عرض ۳ تا ۴ میلیمتر دارد.

از این گیاه، نژادهای پرورش یافته ای وجود دارد که به تفاوت میوه ای زرد رنگ، بنفش و یا آبی تیره دارند.

میوه زرشک، طعم ترش ملایم دارد. در داخل آن ۲ دانه (بندرت۳ دانه) کوچک و کشیده وجود دارد. بر روی میوه، برجستگی کوچکی دیده می شود که معمولا وضع مسطح داشته بقایای خامه از بین رفته است.

قسمت مورد استفاده این گیاه، ریشه، پوست ریشه و ساقه، برگ، گل و میوه آن است.

بنظر می رسد که Simon Januensis، نخستین کسی بود که در قرن هشتم، آن را به نام عربی Berberis به مردم شناساند. از این زمان به بعد، این گیاه به نام های اشتباه معرفی می گردید زیرا معمولا آن را با گیاهان خاردار دیگر که ظاهر مشابه داشتند، اشتباه می کردند. در سال ۱۵۵۴ میلادی Matthiole، نام Crespinus به آن نهاد که هنوز هم این گیاه به زبان ایتالیائی، به همین نام مشهور است. این دانشمند بعد از آن که توجه پیدا کرد که در کتب علمی از این گیاه نام برده نشده است و همچنین پس از آن که محقق نمود که این گیاه با Oxyacatha که دیوسکورید (Dioscoride) بدان اشاره کرده مشابهتی ندارد، مشخصات این گیاه را به صورت کامل تشریح کرد و مصارف درمانی شراب آن را که از میوه تخمیر شده تهیه می گردید، بیان داشت.

شراب میوه آن که طعمی ترش و اثر قابض داشته است برای بیماران تب دار، و مخلوط آن با ژولپ، به عنوان ضدعفونی کننده و دفع کرم تجویز می گردید. در این زمان از این گیاه جهت درمان اسهال های ساده، تب های صفراوی، خونروی ها، ورم لثه دندان و دردگلو (به صورت غرغره)، استفاده بعمل می آمده است. در استعمال خارج، آن را بر روی زخم، جهت مداوای جراحات قرار می دادند. در قرن هفدهم، ریشه و پوست ساقه آن به عنوان صفرابر و رفع یرقان بکار می رفت.

مصارف درمانی این گیاه امروزه کم و بیش شباهت با مداواهای قرون اخیر دارد.

میوه زرشک دارای مواد قندی (مجموعاً ۴٫۶۷ درصد)، اسید مالیک (بمقدار حداکثر ۶٫۶۲ درصد)، مواد پکتیک، صمغ و احتمالا نوعی اسید عطری است.

ریشه و پوست ساقه زرشک از داروهای تلخ است. از میوه زرشک، به علت طعم ترشی که دارد در تهیه شربت و مربا استفاده بعمل می آورند بعلاوه در اغذیه مصرف می شود.

از این گیاه علاوه بر مصارف پزشکی، در صنعت نیز جهت رنگ کردن الیاف پشم، ابریشم و پنبه بکار می رود زیرا مستقیماً بر روی آن ها اثر کرده رنگ زرد ایجاد می نماید. مخلوط آن با زاج، رنگ زرد خالص می دهد. همچنین برای رنگ کردن چرم بکار می رود و در منبت کاری مورد استفاده قرار می گیرد.

برای رنگ کردن اشیاء بیشتر از ریشه زرشک استفاده بعمل می آورند. چوب زرشک جلا پذیر است.

مخلوط شیره میوه رسیده زرشک با زاج، رنگ قرمز ارغوانی بوجود می آورد.

محل رویش گیاه زرشک

نواحی کوهستانی شمال ایران، گیلان: رودبار، مازندران: دره چالوس، کجور، بین نمازیه و زانوس در ۱۶۰۰ - ۲۴۰۰ متری جنگل کندوان، پل زنگوله در ۲۵۰۰ متری، دره تالار. گرگان: آلمه (محمد دربندی) آذربایجان: قره داغ در نزدیکی حسن بیگلو و بعضی نواحی خراسان: کپه داغ، ۴۵ کیلومتری شمال شرقی شیروان، کوه علم در ارتفاعات متوسط ۱۳۰۰ متری، بین کلات و نادر در ۱۰۰۰ متری. اطراف تهران: بالای پس قلعه، توچال. شاهرود - بسطام. کرمان: بین درزین و سبزواران می روید.