آلزایمر و طب سنتی

با توجه به اثرات درمانی کمتر از حد انتظار داروهای موجود برای آلزایمر و شکست درمانی بسیاری از داروهای جدید در مراحل انتهایی کارآزمایی های بالینی و شیوع روزافزون این بیماری به دلیل افزایش سالمندی، هدف این مقاله، بررسی نسخه های دارویی موجود در کتب طب سنتی ایرانی جهت پیشگیری و درمان بیماری آلزایمر و معرفی پرکاربردترین گیاهان دارویی موجود در آنها می باشد.

آلزایمر چیست ؟

بیماری آلزایمر، شایع ترین علت زوال عقل در سالمندان است. از آنجایی که علت دقیق این بیماری مشخص نیست، درمان های موجود از کارایی لازم برخوردار نیستند. بنابراین استفاده از درمان های مکمل، از جمله طب سنتی ایران جهت بهبود عملکرد حافظه رو به افزایش است.

علل ابتلا به بیماری آلزایمر

زوال عقل، یک سندرم بالینی به دلیل نقص شناختی گسترش یابنده مغز است. این بیماری موجب اختلال در عملکرد روزانه و کارکردهای اجتماعی و حرفه ای می شود. نقص شناختی شامل اختلال در حافظه و حداقل یکی دیگر از حوزه های شناختی مانند اختلال تکلم، اختلال حرکتی و گفتاری، ادراک پریشی و یـا اختلال در عملکرد فرد است. بیماری آلزایمر، شایع ترین علـت زوال عقل در سالمندان است، به طوری که 70-60 درصد از تمام مـوارد زوال عقل را شامل می شود. هرچند تحقیقات نشان داده است که عوامل زیادی در آلزایمر دخالت دارند، اما تغییرات پاتولوژیک دقیقی که باعث ابتلا به این بیماری می شوند تا حد زیادی ناشناخته باقی مانده است.

آلزایمر و طب سنتی

در طب سنتی ایرانی که به طب اخلاطی یا طب سینایی نیز معروف است، تشخیص بیماری ها براساس سنجش مزاج و شرایط کل بدن و ارگان های مختلف انجام می شود. همچنین این طب به عنوان یک سیستم درمانی مکمل، دارای پتانسیل های درمانی در زمینه ی اختلالات ارگان های مختلف از جمله مغز است. در منابع طب سنتی به مفهوم ضعف و ناتوانی مغز در انجام کامل عملکرد هایش اشاره و توصیه های مختلفی نیز در این زمینه ارائه شده است. بر اساس مطالعات پیشین، در بخش بیماری های مغزی کتب طب ایرانی، به بیماری نسیان اشاره شده که از نظر نشانه ها شباهت زیادی با آنچه امروزه به عنوان آلزایمر شناخته شده است دارد. حکمای طب سنتی ایرانی برای پیشگیری و کاهش نشانه های این بیماری توصیه های بسیاری کرده اند. با توجه به گسترش استفاده از طب های مکمل ازجمله گیاهان دارویی، بسیاری از بیماران به استفاده از این طب ها روی آورده اند. همچنین تحقیقات بر روی گیاهان دارویی پر کاربرد و ساخت دارو از آنها در مناطق مختلف دنیا در حال انجام است. از جمله میتوان به مطالعاتی بر روی گیاهان دارویی مورد استفاده در طب چینی برای جلوگیری از پیشرفت آلزایمر اشاره کرد.
در طب ایرانی، با وجود منابع غنی در زمینه ی اختلال حافظه، متأسفانه مطالعات در این حوزه کمتر انجام شده است و انجام تحقیقات در این خصوص ضروری است. در این تحقیق، نسخه های دارویی مربوطه از 6 کتاب معتبر دارویی طب سنتی که برای پیشگیری و درمان بیماری آلزایمر معرفی شده اند، استخراج شد و فرآورده های طبیعی ذکر شده در این نسخ جمع آوری و میزان فراوانی آن ها ثبت شد.قدم اول برای تحقق این امر، استخراج داروهای توصیه شده برای این اختلال در کتب دارویی طب ایرانی است تا در مراحل بعد مطالعات آزمایشگاهی و بالینی ارزشمندی طراحی شود. کتب دارویی طب سنتی دو دسته هستند؛ دسته اول مانند کتب فارماکوپه، گیاهان دارویی به تفکیک معرفی شده و محل رویش، خواص، عوارض، اندام مورد استفاده و مقدار مصرف آن ها ذکر شده است. دسته دوم کتبی هستند که آنها را به نام قرابادین می شناسیم. در کتب قرابادین یا داروسازی سنتی، علاوه بر معرفی گیاهان دارویی، به معرفی فرمولهای ترکیبی از این گیاهان، طرز ساخت اشکال مختلف دارویی و طریقه استعمال داروهای گیاهی پرداخته شده است.  نکته قابل توجه این است که با وجود شناخت خواص گیاهان یا سایر مفردات دارویی، حکمای طب سنتی ایرانی در مبحث درمان بیماری ها، بیشتر از فرمولهای ترکیبی استفاده می کردند و نیز در مواردی مشاهده می شود که با وجود تأکید اثر یک گیاه در درمان یک بیماری در بخش مفردات، از آن گیاه در نسخ دارویی کمتر استفاده شده است. این مطالعه قصد دارد فراوانی گیاهان دارویی معرفی شده در فرمولهای ترکیبی موجود در منابع طب سنتی جهت تقویت حافظه و جلوگیری از زوال آن ارائه دهد تا پس از تحقیقات و مطالعات بالینی کافی، استفاده بهینه از آنها در درمان آلزایمر مدنظر قرار گیرد.  

روش بررسی

در این مطالعه مرور منابع نسخه های دارویی که در طب سنتی ایرانی بیش از 10 قرن متوالی برای درمان بیماری ها مورد استفاده قرار گرفته اند به عنوان داده های پژوهش استفاده شده اند.  به این منظور از 6 کتاب معتبر داروسازی (قرابادین) -که بر اساس نوع بیماری، نسخ دارویی پیشنهاد داده اند- استفاده شده است.  لذا کتاب های قانون فی الطب، قرابادین شفائی، قرابادین کبیر، اکسیر اعظم، دقائق العلاج و قرابادین اعظم انتخاب شدند. برای جمع آوری داده ها از کلیدواژه های "نسیان"، "فراموشی"، "حافظه" و "ذکر" استفاده شده است، که هرکدام از این واژه ها جداگانه در کتب اشاره شده جستجو و نتایج حاصله در فایلی ذخیره شدند. سپس نسخه های تکراری موجود در یک کتاب حذف شدند ولی چنانچه نسخه ای عیناً در چند کتاب تکرار شده بود، حذف نشده و  در جمع بندی داده ها(به دلیل اهمیت نسخه) لحاظ شدند. پس از حذف موارد تکراری، 4 نسخه از قانون، 16 نسخه از قرابادین شفائی، 26 نسخه از قرابادین کبیر، 24 نسخه از اکسیر اعظم،6 نسخه دقائق العالج و 20 نسخه قرابادین اعظم و در مجموع 96 نسخه وارد آنالیز داده ها شدند. برای یافتن پرکاربردترین فرآورده های طبیعی به کار رفته در نسخه ها، فرآورده های طبیعی هر نسخه جدا شده و در جدولی شامل نام فرآورده طبیعی و تعداد آن در هر کتاب قرار داده شد. با توجه به اینکه برخی از فرآورده های طبیعی فقط در یک یا دو کتاب ذکر شده بودند و یا فراوانی زیاد نداشتند، تصمیم گرفته شد که فرآورده های طبیعی که بالای 15 بار تکرار شده اند مورد تحلیل قرار بگیرند. سپس نام علمی و خواص فارماکولوژیکی آنها در پایگاههای علمی Google scholar, PubMed,Medline  و Scopus جستجو شدند و نتایج به دست آمد.

نتایج

طب سنتی ایرانی درمان های مختلفی را برای اختلال حافظه معرفی نموده است که برخی از این درمان ها با روش های جدید مورد آزمون قرارگرفته و اثربخشی آنها اثبات شده است. از مجموع 262 فرآورده طبیعی به کاررفته در کتب مورد استفاده، 22 گیاه دارای بیشترین فراوانی بودند. جستجوهای به عمل آمده نشان می دهند اکثر گیاهان ذکر شده دارای خواص فارماکولوژیکی مؤثر روی مغز هستند که برخی از آنها در مطالعات آزمایشگاهی تأیید شده است و در برخی موارد، نیاز به کارهای بالینی بیشتر و اختصاصی تر برای بررسی تأثیرشان در بیماری آلزایمر وجود دارد.       

درمان آلزایمر با بادرنجبویه

در تحقیق مذکور، گیاه بادرنجبویه در لیست پر تکرارترین فرآورده های موثر بر بیماری آلزایمر قرار داشت و این به دلیل داشتن خواص آنتی اکسیدان، آنتی آلزایمر و نوروپروتکیتیو (neuroprotective=حفاظت کننده از سلول های عصبی) موجود در این گیاه است. از این رو معتبرترین مرکز تحقيقات گياهان دارويي كشور و منطقه، پژوهشکده گیاه دارویی جهاد دانشگاهی، به بررسی اثر گیاه بادرنجبویه در درمان آلزایمر پرداخت که حاصل این پژوهش، تولید داروی گیاهی ملیتروپیک است که بر پایه عصاره خشک برگ گیاه بادرنجبویه بوده و در کنترل علائم آلزایمر در مبتلایان به این بیماری می باشد.    

منبع
پایگاه مرکز اطلاعات علمی جهاد دانشگاهی