همه چیز درباره اعتیاد

در دنیای امروز، اعتیاد دیگر یک مسئله پنهان یا دور از ذهن نیست٬ یک بحران آرام است که آهسته اما عمیق، زندگی میلیون ها انسان را تحت تاثیر قرار می دهد. بسیاری از افراد بدون آنکه متوجه باشند، از یک کنجکاوی ساده یا یک تجربه گذرا وارد چرخه ای می شوند که رهایی از آن به مراتب سخت تر از شروع آن است. اعتیاد فقط به مواد مخدر محدود نیست٬ می تواند در رفتارهای روزمره، در وابستگی به لذت های لحظه ای، در فرار از رنج ها یا خلاهای روانی شکل بگیرد.

اعتیاد چیست

اعتیاد به معنای وابستگی جسمی، روانی یا رفتاری به یک عمل، ماده یا فعالیت است که به صورت یک الگوی تکراری انجام می شود و فرد صرفا برای کسب لذت آن را ادامه می دهد. در صورت عدم انجام این فعالیت یا مصرف ماده، فرد دچار کسالت و اختلال در عملکرد طبیعی روزمره می شود و برای رسیدن به لذت، زمان و هزینه صرف می کند. این وابستگی می تواند شامل مواد مخدر، الکل، داروهای آرام بخش یا حتی رفتارها و تفریحات مختلف باشد و به مرور کنترل فرد را تحت تاثیر قرار دهد. اعتیاد یک بیماری پیچیده است که تنها به مصرف مواد مخدر محدود نمی شود و در ابعاد روانی، اجتماعی و اقتصادی انسان تاثیرگذار است. این بیماری بر اثر تعامل تدریجی بین بدن انسان و مواد شیمیایی و تحت تاثیر شرایط و اوضاع خاص روانی، اجتماعی و اقتصادی شکل می گیرد و می تواند زندگی فرد و اطرافیان او را به طور جدی تحت تاثیر قرار دهد.

تفاوت عادت و اعتیاد

عادت در اصل یعنی خو گرفتن٬ یعنی اینکه بدن و ذهن ما بتوانند با شرایط، رفتارها یا اتفاقات مکرر هماهنگ شوند و آن ها را به شکل طبیعی پذیرفته و انجام دهند. این فرآیند می تواند به چند شکل باشد:

• عادت فطری
• عادت اکتسابی
• عادت درونی یا روانی
• عادت بیولوژیکی

عادت فطری

چیزهایی که از بدو تولد با ما همراه اند، مثل نفس کشیدن، ضربان قلب یا حتی پلک زدن. این ها رفتارهایی هستند که بدون آموزش و فکر کردن انجام می شوند.

عادت اکتسابی

مهارت ها و رفتارهایی که با تمرین و تجربه به دست می آیند. مثلا رانندگی، نوشتن یا انجام حرکات ورزشی پیچیده. این نوع عادت با تکرار ساخته می شود و ذهن و بدن آن را به طور خودکار انجام می دهند.

عادت درونی یا روانی

این ها رفتارهایی هستند که با سازگاری ذهن و روان شکل می گیرند. مثلا تحمل مشکلات، مدیریت استرس یا واکنش به شکست ها. این نوع عادت کمک می کند ذهن و روان در برابر فشارهای زندگی مقاوم شوند.

عادت بیولوژیکی

برخی عادت ها مربوط به واکنش های بدن به محیط یا مواد خارجی است. برای مثال، بدن ممکن است با تغییرات دما، داروها یا غذاهای مختلف سازگار شود تا عملکرد طبیعی خود را حفظ کند. اعتیاد اما فراتر از عادت است. در اعتیاد، رفتار یا مصرف یک ماده به گونه ای تکرار می شود که بدن و ذهن به آن وابسته می شوند و در صورت قطع، فرد دچار مشکلات جسمی و روانی می شود. اعتیاد کنترل زندگی فرد را تحت تاثیر قرار می دهد، باعث وابستگی شدید، اختلال در فعالیت های روزمره و گاهی آسیب به سلامت جسم و روان می شود.

اعتیاد و مراحل شکل گیری

شکل گیری اعتیاد معمولا از نوجوانی آغاز می شود، زمانی که کنجکاوی، فشار همسالان، محیط خانوادگی و اختلالات روانی مانند افسردگی یا اضطراب فرد را به مصرف اولین ماده اعتیاد آور سوق می دهد. مرحله آغازین مصرف ممکن است به صورت تجربه ای یکبار یا چندباره باشد، اما بسته به عوامل فردی و محیطی، مصرف مداوم شکل می گیرد و مسیر اعتیاد آغاز می شود.

اعتیاد و مراحل آن

چرخه اعتیاد شامل سه مرحله اصلی است که هر کدام نواحی متفاوتی از مغز را تحت تاثیر قرار می دهند:

• مصرف بیش از حد
•  محرومیت
• درگیری ذهنی

مصرف بیش از حد

در این مرحله، فرد ماده اعتیادآور را مصرف می کند و اثرات لذت بخش آن را تجربه می کند. این حس خوشایند به دلیل تحریک مرکز لذت مغز و آزاد شدن دوپامین و اُپیوئیدهای طبیعی ایجاد می شود. مصرف مداوم مواد اعتیادآور باعث تغییر در عملکرد غده های قاعده ای مغز می شود و برای رسیدن به همان حس لذت، فرد نیاز به مصرف بیشتر پیدا می کند. درمان های دارویی می توانند این اثرات لذت بخش را مسدود کنند و به کنترل مرحله اول چرخه اعتیاد کمک نمایند.

محرومیت

مرحله دوم شامل محرومیت جسمی و روانی از ماده اعتیادآور است. مرکزهای پاداش مغز مختل شده و دوری از ماده باعث خماری، اضطراب و خلق منفی می شود. در این مرحله، فعال سازی مکانیسم های استرس در آمیگدال (بادامه مغز) باعث تشدید احساسات منفی می شود. استفاده از داروها و روش های کاهش استرس می تواند این مرحله را کنترل کند و به فرد کمک کند تا به تدریج از وابستگی به ماده فاصله بگیرد.

درگیری ذهنی

این مرحله قشر پیش پیشانی مغز را تحت تاثیر قرار می دهد، جایی که عملکرد اجرایی مغز شامل برنامه ریزی، تصمیم گیری و کنترل تکانه ها انجام می شود. در این مرحله، سیستم های حرکت و توقف مغز دچار اختلال می شوند. مصرف مواد اعتیادآور می تواند سیستم حرکت را تقویت و سیستم توقف را مهار کند، که باعث می شود فرد نتواند خواسته ها و تمایلات مصرف خود را مهار کند و تصمیمات منطقی سخت تر شود.

سیستم پاداش مغز در اعتیاد چگونه کار می کند

مغز ما یک سیستم درونی دارد که به آن مسیر مزولیمبیک می گویند و وظیفه اش تشویق ما به انجام رفتارهایی است که برای بقا و زندگی مفید هستند، مثل خوردن، نوشیدن، ورزش و تعامل اجتماعی. این مسیر از ناحیه ای در وسط مغز به نام Ventral Tegmental Area (VTA) شروع می شود و به ناحیه ای به نام Nucleus Accumbens (مرکز لذت) می رسد. وقتی کاری لذت بخش انجام می دهیم، سلول های عصبی در VTA ماده ای به نام دوپامین آزاد می کنند. دوپامین وارد مرکز لذت می شود و باعث می شود احساس رضایت، خوشحالی و انگیزه برای تکرار آن رفتار پیدا کنیم. به زبان ساده، مغز به ما می گوید: «این کار خوب است، دوباره انجامش بده!»

حالا وقتی مواد مخدر یا الکل مصرف می کنیم، این سیستم طبیعی دچار تغییر می شود. بسیاری از مواد اعتیادآور باعث آزاد شدن شدید دوپامین در مرکز لذت می شوند، به مراتب بیشتر از کارهای طبیعی مثل خوردن یا ورزش کردن. نتیجه این است که مغز این مواد را به شدت پاداش دهنده می بیند و بدن و ذهن فرد، به دنبال تجربه دوباره همان حس لذت می روند. با تکرار مصرف، مغز سعی می کند خود را با میزان بالای دوپامین وفق دهد و در نتیجه حس خوشایند طبیعی کاهش می یابد. یعنی حتی فعالیت های عادی دیگر مثل غذا خوردن یا دیدن دوستان، دیگر حس خوشایند قدیمی را نمی دهند. این تغییرات باعث می شوند فرد به مصرف ماده اعتیاد آور وابستگی شدید پیدا کند و ترک آن دشوار شود. همچنین، بخشی از مغز به نام قشر پیش پیشانی (Prefrontal Cortex) که مسئول تصمیم گیری، کنترل تکانه ها و برنامه ریزی است، تحت تاثیر اعتیاد قرار می گیرد. فرد ممکن است بداند که مصرف ماده برایش مضر است، اما نمی تواند میل شدید خود را کنترل کند.

انواع مواد مخدر اعتیاد آور

مواد مخدر موادی هستند که با تاثیر بر مغز و سیستم عصبی مرکزی، عملکرد طبیعی بدن را تغییر می دهند و می توانند رفتار، ادراک، خلق و خو و توانایی های شناختی فرد را تحت تاثیر قرار دهند. بسیاری از این مواد در ابتدا برای اهداف پزشکی، مانند کاهش درد شدید یا کنترل اضطراب، تولید شده اند. اما سوء مصرف آن ها باعث وابستگی شدید جسمی و روانی، بروز اختلالات روانی، آسیب به روابط اجتماعی و حتی مرگ می شود. شناخت انواع مواد مخدر و تاثیرات هر کدام، نقش مهمی در پیشگیری و درمان اعتیاد دارد:

• مواد مخدر افیونی
• مواد محرک
• آرام بخش ها و خواب آورها
• مواد توهم زا
• کانابینوئیدها

مواد مخدر افیونی

مواد افیونی شامل موادی مانند تریاک، مورفین، هروئین و داروهای مسکن قوی هستند که اثر اصلی آن ها کاهش درد است. این مواد با اتصال به گیرنده های افیونی در مغز، احساس آرامش و سرخوشی ایجاد می کنند. مصرف کوتاه مدت می تواند اثرات درمانی داشته باشد، اما مصرف طولانی مدت باعث وابستگی شدید جسمی و روانی می شود. ترک این مواد معمولا با علائم ناخوشایند جسمی و روانی همراه است و نیاز به مراقبت تخصصی دارد.

مواد محرک

مواد محرک مانند کوکائین، آمفتامین ها و مت آمفتامین ها سیستم عصبی را تحریک می کنند و باعث افزایش انرژی، تمرکز و احساس سرخوشی موقت می شوند. مصرف این مواد می تواند باعث بی خوابی، اضطراب، ضربان قلب بالا، فشار خون افزایش یافته و مشکلات روانی مثل پارانویا و افسردگی شود. اثرات طولانی مدت شامل تخریب سلول های مغزی، کاهش توانایی های شناختی و وابستگی روانی شدید است.

آرام بخش ها و خواب آورها

این دسته شامل داروهایی است که برای کاهش اضطراب یا کمک به خواب تجویز می شوند، مانند بنزودیازپین ها و برخی داروهای خواب آور. مصرف تحت نظر پزشک و به اندازه مناسب مفید است، اما مصرف خودسرانه یا طولانی مدت می تواند وابستگی جسمی و روانی ایجاد کند. ترک این مواد ممکن است با علائم اضطراب، بی خوابی، لرزش و تحریک پذیری همراه باشد و در برخی موارد نیاز به درمان تدریجی دارد.

مواد توهم زا

مواد توهم زا شامل LSD، قارچ های روان گردان و برخی داروهای صنعتی هستند که باعث تغییرات شدید در ادراک و حس واقعیت می شوند. مصرف این مواد می تواند تجربه های ذهنی شدید، توهمات و تغییرات خلقی ایجاد کند. اگرچه این مواد معمولا وابستگی جسمی ایجاد نمی کنند، مصرف مکرر می تواند باعث وابستگی روانی، اضطراب شدید و اختلال در زندگی روزمره شود.

کانابینوئیدها

کانابینوئیدها مانند ماریجوانا و حشیش، با اثر بر گیرنده های مغزی، احساس آرامش و سرخوشی ایجاد می کنند. مصرف کوتاه مدت این مواد ممکن است باعث خنده، آرامش و افزایش اشتها شود، اما مصرف طولانی مدت می تواند تمرکز، حافظه و انگیزه فرد را کاهش دهد. برخی افراد ممکن است به استفاده مداوم از این مواد وابسته شوند و ترک آن ها برای مدتی دشوار باشد.

به طور کلی، هر کدام از این مواد با مکانیسم خاص خود بر مغز تاثیر می گذارند و می توانند چرخه اعتیاد را آغاز کنند. شناخت این مواد و اثرات آن ها نه تنها به پیشگیری کمک می کند، بلکه نقش مهمی در انتخاب روش های درمانی مناسب برای ترک اعتیاد دارد.

اعتیاد پدیده ای ساده یا یک انتخاب لحظه ای نیست٬ یک بیماری پیچیده است که در طول زمان و تحت تاثیر عوامل مختلف فردی، محیطی و زیستی شکل می گیرد. از مرحله شروع مصرف که اغلب در نوجوانی و تحت تاثیر کنجکاوی، فشار همسالان یا مشکلات خانوادگی اتفاق می افتد، تا مراحل پیشرفت اعتیاد که شامل مصرف بیش از حد، محرومیت و درگیری ذهنی است، مغز به تدریج دچار تغییرات عمیق می شود و کنترل طبیعی خود را از دست می دهد. سیستم پاداش مغز که برای بقا طراحی شده، در این مسیر دچار اختلال می شود و مواد اعتیادآور جایگزین لذت های طبیعی زندگی می شوند.

شناخت این مراحل و سازوکارهای مغزی نه تنها به فهم بهتر اعتیاد کمک می کند، بلکه مسیر درمان را نیز روشن تر می سازد. اعتیاد قابل درمان است، اما نیازمند آگاهی، حمایت، دسترسی به خدمات تخصصی و مهم تر از همه، تصمیم و اراده فرد برای تغییر است. آگاهی درباره انواع مواد مخدر و نحوه تاثیر آن ها بر مغز، از مهم ترین ابزارهای پیشگیری است٬ زیرا درک صحیح از خطرات، می تواند مانع ورود به چرخه ای شود که خروج از آن دشوار است.

در نهایت، پیشگیری همیشه آسان تر از درمان است. آموزش، حمایت خانوادگی، فراهم کردن محیط های سالم برای نوجوانان، و توجه به سلامت روان می تواند از بروز اعتیاد جلوگیری کند. اعتیاد یک مسیر برگشت پذیر است٬ با کمک، آگاهی و درمان صحیح، می توان دوباره تعادل، سلامت و کیفیت زندگی را به دست آورد.